Στις 22 Νοεμβρίου 1974 προκηρύχθηκε δημοψήφισμα (ΦΕΚ Α΄ 353) και στις 8 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους διεξήχθη στην Ελλάδα για τη μορφή του πολιτεύματος μεταξύ Βασιλευόμενης και Αβασίλευτης Δημοκρατίας. Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος ήταν 69,2% υπέρ της Αβασίλευτης Δημοκρατίας.
Την 1η Ιουνίου 1973 η Χούντα των Συνταγματαρχών κατήργησε τη Βασιλεία στην Ελλάδα, μετά το Κίνημα του Ναυτικού εναντίον της, και εγκαθίδρυσε Προεδρική Δημοκρατία. Κανένα κόμμα δεν αναγνώρισε το δημοψήφισμα που ακολούθησε τον Ιούλιο του 1973 και δεσμεύτηκαν, μαζί με τον Βασιλιά Κωνσταντίνο, στη διενέργεια άλλου, όταν αποκατασταθεί η Δημοκρατία.
Μετά την πτώση της Χούντας τον Ιούλιο του 1974 η Κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή υιοθέτησε τη Συντακτική Πράξη της 1ης Αυγούστου 1974 και επανέφερε σε ισχύ το Σύνταγμα της 1 Ιανουαρίου 1952, χωρίς τις θεμελιώδεις διατάξεις, δηλαδή αυτές που αφορούσαν τη βάση και τη μορφή του πολιτεύματος ως Βασιλευομένης Δημοκρατίας. Η αναστολή των διατάξεων περί Αρχηγού Κράτους θα κρινόταν με δημοψήφισμα, που θα γινόταν εν καιρώ. Μέχρι το Δημοψήφισμα, Αρχηγός του Κράτους συνέχισε να είναι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας του στρατιωτικού καθεστώτος, στρατηγός Φαίδων Γκιζίκης. Στο δημοψήφισμα της 8ης Δεκεμβρίου 1974, η πλειοψηφία του εκλογικού σώματος, επέλεξε την Αβασίλευτη Δημοκρατία με ποσοστό 69,2%.
Η απόφαση αυτή έκρινε δύο ζητήματα:
Σε θεσμικό επίπεδο τον τρόπο ανάδειξης του αρχηγού του κράτους (αιρετός και όχι κληρονομικός) και
Σε πολιτικό επίπεδο τη μη επιστροφή του Βασιλιά Κωνσταντίνου, ο οποίος βρισκόταν εκτός Ελλάδος από τις 13 Δεκεμβρίου 1967, μετά από το αποτυχημένο εγχείρημά του εναντίον των απριλιανών σφετεριστών[1] της εξουσίας.
Διεξαγωγή
Ο προεκλογικός αγώνας περιλάμβανε και ομιλίες στην τηλεόραση, μεταξύ των οποίων και του ίδιου του Κωνσταντίνου, ενώ από την πλευρά των οπαδών της Αβασίλευτης τοποθετήθηκαν, μεταξύ άλλων, οι Μάριος Πλωρίτης, Λεωνίδας Κύρκος, Φαίδων Βεγλερής, Γεώργιος Κουμάντος, Αλέκος Παναγούλης και ο μετέπειτα πρωθυπουργός Κώστας Σημίτης.
Τα κόμματα απείχαν από την εκστρατεία του δημοψηφίσματος και έτσι οι τηλεοπτικές ομιλίες περιορίσθηκαν μεταξύ ιδιωτών που εκπροσωπούσαν τη μία ή την άλλη αντίληψη και όχι μεταξύ εκπροσώπων των κομμάτων. Ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής, στις 23 Νοεμβρίου 1974, ζήτησε από τα μέλη της Κοινοβουλευτικής Ομάδας του κόμματός του να κρατήσουν ουδέτερη στάση στο πολιτειακό ζήτημα. Καθορίσθηκαν οι τηλεοπτικές ομιλίες δύο φορές την εβδομάδα για την κάθε πλευρά και επί πλέον μαγνητοφωνημένο μήνυμα του Βασιλιά στις 26 Νοεμβρίου και ομιλία του από την τηλεόραση στις 6 Δεκεμβρίου.
Στο δημοψήφισμα της 8ης Δεκεμβρίου, το εκλογικό σώμα ψήφισε υπέρ του αβασιλεύτου (3.245.111 ψήφοι υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας, ποσοστό 69,18% και 1.445.875 ψήφοι υπέρ της βασιλευομένης, ποσοστό 30,82%).
Η Κρήτη έδωσε στην Αβασίλευτη το 90% των ψήφων της, ενώ σε τριάντα εκλογικές περιφέρειες το αντίστοιχο ήταν της τάξεως του 60-70%.
Από την άλλη πλευρά, η βασιλευομένη έφτασε στην Πελοπόννησο και τη Θράκη το 45%.
Οι εκλογικές περιφέρειες όπου η βασιλευομένη έλαβε τα ανώτατα ποσοστά είναι οι ακόλουθες:
- Λακωνία το 59,52%
- Ροδόπη το 50,54%
- Μεσσηνία το 49,24
- Ηλεία το 46,88
- Αργολίδα το 46,67%
Η αποχή άγγιξε το 25,5%.
Με την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων ο Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής δήλωσε ότι «ένα καρκίνωμα αποκόπηκε σήμερα από το σώμα του έθνους».
Ο Κωνσταντίνος απηύθυνε την επομένη της ψηφοφορίας το ακόλουθο μήνυμα:
« Έλληνες και Ελληνίδες. Πιστός στη διακήρυξή μου, επαναλαμβάνω ότι προέχει η εθνική ενότητα χάριν της ομαλότητας, της προόδου και της ευημερίας της Χώρας και εύχομαι ολόψυχα οι εξελίξεις να δικαιώσουν το αποτέλεσμα που προέκυψε από τη χθεσινή ψηφοφορία »
Στις 15 Δεκεμβρίου υπέβαλε την παραίτησή του ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Στρατηγός Φαίδων Γκιζίκης και ο Πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής τον ευχαρίστησε με προσωπική του επίσκεψη και εγγράφως για τις όσες υπηρεσίες προσέφερε στο έθνος. Στις 18 Δεκεμβρίου εξελέγη από τη Βουλή και ορκίστηκε ως προσωρινός Πρόεδρος της Δημοκρατίας ο Μιχαήλ Στασινόπουλος, βουλευτής Επικρατείας της Νέας Δημοκρατίας.
Μεταγενέστερες απόψεις
Δεκατέσσερα χρόνια μετά, τον Φεβρουάριο του 1988, ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης σε συνέντευξή του στο Λονδίνο δήλωσε ότι, αν και αντιβασιλικός, χαρακτήρισε τον τρόπο με τον οποίο διεξήχθη το δημοψήφισμα με το χαρακτηρισμό «unfair» (άδικο). Αυτή η άποψή του είχε αποτέλεσμα σημαντικών αντιδράσεων στον πολιτικό κόσμο της Ελλάδας. Ακόμη και 21 χρόνια μετά, η δήλωση αυτή συνεχίζει να αναφέρεται σε δημοσιογραφικά έντυπα. Στις 23 Απριλίου 2007 η εφημερίδα ΒΗΜΑ, πραγματοποίησε δημοσκόπηση όπου το 11,6% δήλωσε υπέρ της Βασιλευομένης Δημοκρατίας.
Αποτελέσματα – Δημοψήφισμα 1974
- Εγγεγραμμένοι 250.379
- Ψήφισαν 4.719.494 75,51%
- Άκυρα ψηφοδέλτια 28.889 0,61%
- Έγκυρα ψηφοδέλτια 4.690.605 99,39%
Ψήφοι Ποσοστό
- Αβασίλευτη Δημοκρατία 244.748 69,18%
- Βασιλευομένη Δημοκρατία 445.857 30,82%
- Αποχή 24,49%
Ανά περιφέρεια
Εκλογική Περιφέρεια / Αβασίλευτη / Βασιλευόμενη
- Α΄ Αθηνών 75,60% 24,40%
- Β΄ Αθηνών 79,59% 20,41%
- Αιτωλοακαρνανία 65,63% 34,67%
- Αργολίδα 53,33% 46,67%
- Αρκαδία 56,99% 43,01%
- Άρτα 56,21% 43,79%
- Αχαΐα 68,54% 31,46%
- Βοιωτία 65,46% 35,24%
- Γρεβενά 61,20% 38,80%
- Δράμα 67,41% 32,59%
- Δωδεκάνησος 63,78% 36,22%
- Έβρος 60,27% 39,73%
- Ευρυτανία 60,69% 39,31%
- Εύβοια 65,38% 34,62%
- Ζάκυνθος 62,63% 37,37%
- Ηλεία 53,12% 46,88%
- Ημαθία 71,77% 28,23%
- Ηράκλειο 89,43% 10,57%
- Α΄Θεσσαλονίκης 79,99% 20,01%
- Β΄Θεσσαλονίκης 68,12% 31,88%
- Θεσπρωτία 64,21% 35,79%
- Ιωάννινα 68,70% 31,30%
- Κέρκυρα 63,47% 36,53%
- Καβάλα 73,64% 26,36%
- Καρδίτσα 68,79% 31,21%
- Καστοριά 55,74% 44,26%
- Κεφαλλονιά 66,17% 33,83%
- Κιλκίς 59,71% 40,29%
- Κοζάνη 66,11% 33,89%
- Κορινθία 62,36% 37,64%
- Κυκλάδες 61,72% 38,28%
- Λάρισα 67,82% 32,18%
- Λακωνία 40,48% 59,52%
- Λασίθι 88,42% 11,58%
- Λέσβος 77,74% 22,26%
- Λευκάδα 71,22% 28,78%
- Μαγνησία 71,25% 28,75%
- Μεσσηνία 50,76% 49,24%
- Ξάνθη 53,75% 46,25%
- Α΄ Πειραιώς 71,95% 28,05%
- Β΄ Πειραιώς 81,70% 18,30%
- Πέλλα 65,09% 34,91%
- Πιερία 65,54% 34,46%
- Πρέβεζα 62,01% 37,99%
- Ρέθυμνο 94,10% 5,90%
- Ροδόπη 49,46% 50,54%
- Σάμος 64,38% 35,62%
- Σέρρες 64,82% 35,18%
- Τρίκαλα 67,40% 32,60%
- Υπ. Αττικής 65,07% 34,93%
- Φθιώτιδα 63,58% 36,42%
- Φλώρινα 60,36% 39,64%
- Φωκίδα 62,44% 37,56%
- Χαλκιδική 58,17% 41,83%
- Χανιά 92,70% 7,30%
- Χίος 72,95% 27,05%
Σύνολο Επικράτειας 69,18% – 30,82%
